Υπάρχει ελευθερία βούλησης;

Αν ποτέ κάνετε την πιο πάνω ερώτηση και πάρετε αβίαστα την μια ή την άλλη εκδοχή σαν απάντηση, μην δώσετε βάση στα λόγια του συνομιλητή σας. Σε τέτοια ερωτήματα δεν δίνουμε αβίαστα απαντήσεις.Ανάμεσα στα άρθρα που ανάρτησα στο blog αυτό, βρίσκονται θέματα που με προβλημάτισαν και αναζητώντας μια απάντηση τα ερεύνησα σχολαστικά, τα επεξεργάστηκα όσο μου επέτρεπαν οι γνώσεις μου, στηρίζοντάς τες σε κάποιους επιστήμονες, και σας τα παρουσίασα ώστε να τα συζητήσω διεξοδικά μαζί σας αναζητώντας ίσως και κάτι παραπάνω. Πάντα ήθελα να είχα γνώμη για το θέμα, όμως αδυνατούσα να την βρω. Μακάρι να μην υπήρχε τέτοιο ερώτημα και εγώ να μην ήμουν αναγκασμένος να δώσω καμιά απάντηση! Πώς απαντούσε ο Πάουλι και ο Αϊνστάιν στα δύσκολα ερωτήματα της μοντέρνας φυσικής… «Καλύτερα να μην είχα γίνει ποτέ φυσικός» έλεγε ο πρώτος, ενώ ο δεύτερος, μπροστά στα απελπιστικά ερωτήματα που έθετε η ερμηνεία της κβαντικής φυσικής, έλεγε ότι θα ήθελε να είχε γίνει καλύτερα τσαγκάρης! Σήμερα όμως πρέπει να βρω μια απάντηση στο πανάρχαιο αυτό ερώτημα για να ολοκληρώσω το άρθρο, αφού τον τελευταίο καιρό σαν σαράκι μου τρώει το μυαλό. Ιδού!

Από την ανάρτηση για την «Θεωρία του Χάους» ακόμα, είχα θέσει το ερώτημα: οι αποφάσεις που νομίζουμε ότι ελεύθερα παίρνουμε εμείς, είναι ανεπηρέαστες και απόλυτα ελεύθερες ή τις παίρνει ο εγκέφαλος και εμείς τις παίρνουμε από αυτόν χωρίς ελεύθερη κρίση; Επίσης, ποιον κλάδο επιστήμης πρέπει να ακολουθήσει κανείς για να απαντήσει στο ερώτημα αυτό, την βιολογία, την ανθρωπολογία, την φιλοσοφία, την ψυχολογία ή τη φυσική; Σίγουρα και τους πέντε θα έλεγε αυτός που το έψαξε, ενώ ένας άσχετος θα απέρριπτε την φυσική μην μπορώντας να κατανοήσει ότι από τους πέντε αυτούς κλάδους, ο πιο σημαντικός είναι ο πέμπτος, αυτός της φυσικής και γι αυτό θα τον αφήσουμε για το τέλος!

Οι περισσότεροι άνθρωποι όμως υιοθετούν τις θέσεις της θρησκείας παρόλο που η θρησκεία δεν συγκαταλέγεται στις επιστήμες, όμως σαν θρησκόληπτος, ο άνθρωπος, αποδέχτηκε την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου εφόσον μόνο με αυτήν θα μπορούσε να στηρίξει την ιδέα του καλού και του κακού, την αποδοχή της Φώτισης σαν αποφυγή της αμαρτίας, δρώντας εντός ενός συγκεκριμένου δογματικού πλαισίου ελευθερίας μέσω του οποίου, υποτίθεται, θα την λάβει μόνο εάν και εφόσον ο ίδιος το επιθυμεί. Συνεπώς η ελευθερία της βούλησης στην θρησκεία αποτελεί ζήτημα κορυφαίας επιλογής όπου ο Θεός γνωρίζει αλλά δεν παρεμβαίνει στην πρόκληση ή την αποφυγή της αμαρτίας. Δεν νομίζω ότι οι επινοητές της άποψης αυτής θα μπορούσαν να πείσουν κάποιον ότι ο θεός θα έκανε κάτι τέτοιο, όπου δηλαδή θα μπορούσε να κάνει τον κόσμο καλύτερο και να τον αφήνει στο έλεός του («στο έλεος του θεού» όπως συνηθίζουμε να λέμε για κάθε άλογο γεγονός)! Πραγματικά, πιο ανόητη τοποθέτηση δεν έχω συναντήσει. Αυτή η θέση βέβαια πυροδότησε νέο φιλοσοφικό αντίλογο που δημιούργησε νέες αιρέσεις, όπως ο Πελαγιανισμός, ο νηπιοβαπτισμός και άλλες που κράτησαν από την εποχή του Αυγουστίνου τον 5ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας, θίγοντας κυρίως το προπατορικό αμάρτημα και τη… Σωτηρία της ψυχής. Να μια παλιά μικρή ανάρτηση στο «εικονογραφημένο blog» όπου αναλύεται θρησκειολογικά το θέμα.

Κορυφαίος αντίλογος όμως αποτελεί η περίφημη ρήση που έμεινε σαν «Επικούρειο Παράδοξο» που έφερε στο προσκήνιο ο χριστιανός απολογητής Λακτάντιος στα τέλη του 4ου αιώνα με το βιβλίο του «Περί οργής του Θεού». Να τι λέει η περίφημη ρήση που ίσως και να μην την έκανε ποτέ ο Επίκουρος.

Θέλει ο θεός να αποτρέψει το κακό και δεν μπορεί;
Τότε δεν είναι παντοδύναμος…
Μπορεί, αλλά δεν το επιθυμεί;
Τότε είναι κακός..
Είναι και ικανός και το επιθυμεί;
Τότε από πού προέρχεται το κακό;
Μήπως είναι και ανίκανος και δεν το θέλει;
Τότε γιατί τον αποκαλούμε θεό;

Βιολογικά και ανθρωπολογικά, δεν φαίνεται η ελευθερία της βούλησης να είναι καθοριστική, αφού τυχαία γεγονότα καθορίζουν την έκβαση. Μετά την τυχαία ένωση του σπερματοζωαρίου με το ωάριο το αποτέλεσμα της γέννησης αρχίζει να καθορίζεται και κάθε αποτέλεσμα ακολουθεί το αίτιο που το γεννά, ακολουθεί δηλαδή μια ντετερμινιστή πορεία όπως για παράδειγμα, πού γεννιόμαστε, τι γλώσσα θα μιλήσουμε, σε ποιο έθνος θα ενταχθούμε, ποια θρησκεία θα ασπαστούμε, από ποια οικογένεια θα πάρουμε τις πρώτες ηθικές αρχές ώστε να ενταχθούμε στο κοινωνικό σύνολο μέσα στο οποίο θα βρούμε την πολιτική μας τοποθέτηση όπου και θα πορευτούμε επαγγελματικά, θα γνωρίσουμε τους φίλους, τον έρωτα και την σύντροφο με την οποία θα συνεχίσουμε τη ζωή, καθορίζοντας τα πιστεύω μας, τις συνήθειες και τις απαγορεύσεις μας, δίνοντας μια ανάλογη πορεία και στα παιδιά που θα αποκτήσουμε και εκείνα στα δικά τους. Έχω την εντύπωση ότι μια τέτοια αιτιακή σύνδεση καθορίζει σχεδόν πάντα το αποτέλεσμα, δηλαδή σχεδόν την «μοίρα μας», χωρίς να σημαίνει ότι αυτή καθορίζεται από κάποιον. Εν ολίγοις είμαστε γονίδια λαξευμένα από το άμεσο περιβάλλον μας, όπως θα πει και ένας σπουδαίος επιστήμονας που χαρτογράφησε τον ανθρώπινο εγκέφαλο, ο αγαπητός φίλος Γιώργος Παξινός. «Ο εγκέφαλος θα αποφασίσει ποιο πρόσωπο θα αγαπήσεις κι αυτός ο εγκέφαλος έχει λαξευτεί, έχει κοίτες σαν τον ποταμό μέσα από τις οποίες περνάει η συνείδησή σου η οποία είναι στριμωγμένη και δεν υπάρχει ένα κομμάτι να μπει η ελεύθερη βούληση και να κάνεις το αντίθετο». Όσοι έχουν απογοητευτεί από μια σχέση και δυσκολεύονται να ξεχάσουν την αγαπημένη τους, παρόλο που το θέλουν, αντιλαμβάνονται καλύτερα από τους άλλους ότι δεν είναι εύκολο να κάνουμε αυτό που επιθυμούμε και θέλουμε. Τι είναι αυτό που μας προτρέπει στη βάσανο του αποχωρισμού της αγαπημένης; Οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες πιστεύουν ότι η συμπεριφορά μας είναι αποτέλεσμα δύο παραγόντων στους οποίους δεν έχουμε καμία επίδραση, άρα δεν έχουμε και ελεύθερη βούληση. Σύμφωνα με τον Σκίνερ ο περιορισμός είναι γενετικός, διότι δεν επιλέγουμε τους γονείς μας, και κοινωνικός, που αφορά το περιβάλλον που μας περικλείει, είναι οι αφέντες του εγκεφάλου και η συμπεριφορά που μας επιβάλει στη ζωή μας σαν αποτέλεσμα. Άρα, σαν άτομα, σμιλευόμαστε από τις εμπειρίες της ζωής, διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα μας, από το γενετικό υλικό με το οποίο έχουμε προικιστεί. Μήπως τελικά είμαστε απλοί παρατηρητές, απομεινάρια προηγούμενων εγκεφάλων, που φτάνουν μέχρι τα σκουλήκια και τα ερπετά, αφού το άτομο ούτε τα γονίδιά του επιλέγει, ούτε το φύλο του, ούτε το αρχικό του περιβάλλον όπου θα αναπτυχθεί και θα διαμορφωθεί ο εγκέφαλος του, από τη μήτρα που θα τον γεννήσει και συνεπώς αναλόγως θα καθοριστούν οι ενδοκρινολογικές του αναλογίες εκκρίσεων και θα διαμορφωθούν οι σωματοψυχικές του καταβολές...

Στην ψυχολογία η πίστη στην ελεύθερη βούληση είναι σημαντικότατη ακόμα και στην λήψη των αποφάσεων αφού χάρις αυτών παίρνουμε μεγαλύτερη ευθύνη για τη ζωή μας, αναγνωρίζουμε τη δύναμή της εκλογής ώστε να είμαστε υπεύθυνοι για όσα θα ακολουθήσουν στη ζωή μας. Διαφορετικά γινόμαστε φαταλιστές, μοιρολάτρες, όπου εναποθέτουμε τα πάντα στη μοίρα. Αδιαφορούμε ακόμα και για τους κινδύνους που παρουσιάζονται μπροστά μας, χωρίς να κάνουμε καμιά προσπάθεια να τους αποφύγουμε. «Γιατί να προσέξω στο δρόμο… αν είναι να μου είναι γραφτό να ζήσω, δεν θα πάθω τίποτα. Αν όχι, ακόμα και να προσέξω, θα πεθάνω, γραφτό μου ήταν»!

Τελικά «ποιος είναι η Μαριονέτα και πoιος ο Μαριονοπαίκτης; ρωτά ο Παξινός σε μια διάλεξη που έδωσε το 2018  στην Αθήνα. Ο εγκέφαλος κυβερνά και ενημερώνει το νου, αυτός αποφασίζει, άρα δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση! Σύμφωνα με τους νευροεπιστήμονες το δυναμικό ετοιμότητας (readiness potential, ηλεκτρική δραστηριότητα) αντανακλά την προπαρασκευαστική φάση μιας απόκρισης η οποία συμβαίνει περίπου 0.35 sec πριν συνειδητοποιήσουμε ότι θέλουμε να κάνουμε την απόκριση (Libet et al, 1983). Ο εγκέφαλος αποφασίζει σε νευρολογικό σκοτάδι και στη συνέχεια ενημερώνει τον νου ο οποίος σκέφτεται ότι εκείνος πήρε την απόφαση. Όμως στην πραγματικότητα, η απόφαση πάρθηκε νωρίτερα! Προφανώς αυτό εννοούσε και ο Βολτέρος όταν έλεγε «... δεν δύναμαι να μη θέλω αυτό που θέλω»!

Τελικά, μήπως η ελευθερία της βούλησης είναι μια ψευδαίσθηση;

Όμως ας επιστρέψουμε στην φυσική και συγκεκριμένα στον περίφημο δαίμονα του Λαπλάς που κάναμε λόγο στην προηγούμενη ανάρτηση «Τυχαιότητα και κβαντομηχανική». «Τίποτα δεν θα ήταν αβέβαιο και το μέλλον θα ήταν μπροστά μας όπως και το παρελθόν» διαβεβαίωνε ο μεγάλος φυσικός, αφού μετά την επαναστατική μηχανική θεωρία του Νεύτωνα ο άνθρωπος γνωρίζοντας τις θέσεις και τις κινήσεις όλων των σωματιδίων του Σύμπαντος θα ήταν σε θέση να υπολογίσει ολόκληρο το παρελθόν και το μέλλον του, δεδομένου ότι οι μηχανικοί νόμοι μας επιτρέπουν να προβλέψουμε επακριβώς τις μελλοντικές καταστάσεις όταν μας είναι γνωστή η προηγούμενη. Τούτο το ζήτημα μας είναι γνωστό σαν φυσικό επακόλουθο της ένωσης του «αιτίου» και του «αποτελέσματος» γνωστό σαν ντετερμινισμό, για το οποίο κανένα φυσικό γεγονός δεν πηγάζει έξω από τον κόσμο μας, άρα και το μέλλον καθορίζεται απόλυτα από τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί, ως αίτιο και αιτιατό, αφού το αιτιατό θα γίνει ξανά αίτιο για τα επόμενα αιτιατά, τα γεγονότα δηλαδή που διαδραματίζονται στο χρόνο. Τα προβλήματα που προέκυψαν όμως από τις προηγούμενες αναρτήσεις μας απαγορεύουν, όχι μόνο να προβλέψουμε με ακρίβεια την θέση των σωματιδίων λόγω της αβεβαιότητας του Heisenberg αλλά, σύμφωνα με την θεωρία του χάους και η ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες, εκτρέπεται το σύστημα σε ένα διαφορετικό αποτέλεσμα που είναι αδύνατο να υπολογίσουμε εκ των προτέρων, παρά τον ντετερμινιστικό τους χαρακτήρα. Μήπως τότε είμαστε έρμαια της τύχης και η ελευθερία της βούλησης είναι ανύπαρκτη ή στην καλύτερη περίπτωση, όπως είπαμε πιο πάνω, μια απλή ψευδαίσθηση, μια αυταπάτη; Όπως φαίνεται, το μόνο σίγουρο είναι ότι η τύχη μας καθιστά έρμαια αφού, όπως δείξαμε στις προηγούμενες αναρτήσεις, αυτή είναι θεμελιώδη ιδιότητα της φύσης! Μην βιάζεστε όμως να καταδικάσετε την τύχη. Ίσως, είναι αυτή που θα μας βγάλει από την δύσκολη θέση να δώσουμε μια απάντηση συνηγορώντας στην ελευθερία της βούλησης.

 Η ελευθερία της βούλησης απασχόλησε τους φιλοσόφους από την αρχαιότητα και τους απασχολεί ακόμα, χωρίς να μπορεί κανείς να δώσει με επιστημονικά σχετική βεβαιότητα μια απάντηση χωρίς να αντιφάσκει και να αυτοαναιρείται.

Ο καθηγητής γνωσιολογίας Ντάνιελ Ντένετ υποστηρίζει ότι η ελεύθερη βούληση και ο ντετερμινισμός μπορούν να συνυπάρξουν. «Όταν αναρωτιόμαστε εάν η ελεύθερη βούληση είναι αυταπάτη, μπαίνουμε σε μια άβυσσο. Είναι σαν να κάνουμε βουτιά στον νιχιλισμό και την απογοήτευση». Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε για παράδειγμα ότι η αιτιότητα μας δίνει τη δυνατότητα να βλέπουμε μπροστά και να σχεδιάζουμε το μέλλον μας. Πόσο όμως μπορεί να διαφοροποιηθεί ο εαυτός μας από το νου, πόσο διαφοροποιείται η μαριονέτα από τον μαριονοπαίκτη; Το μοναδικό που είναι γραμμένο είναι αυτό που βρίσκεται στα κύτταρά μας αποθηκευμένο φυσικοχημικά επιβάλλοντας τους περιορισμούς που συνθέτουν το σώμα και το νου μας. «Η ελεύθερη βούληση, υπό αυτή τη βαθύτερη έννοια» λέει ο διάσημος βιολόγος Edward Wilson «είναι το εξαγόμενο του ανταγωνισμού ανάμεσα στα σενάρια που συνθέτουν το συνειδητό νου. Τα σενάρια που επικρατούν διεγείρουν τα συναισθηματικά κυκλώματα και τα χρησιμοποιούν σε μέγιστο βαθμό κατά την ονειροπόληση. Δραστηριοποιούν και επικεντρώνουν το νου ως μια ολότητα και κατευθύνουν το σώμα προς συγκεκριμένες πορείες δράσης». Σύμφωνα με τον Wilson λοιπόν το σώμα μας, ο εαυτός μας δηλαδή, είναι ο ηθοποιός σε ένα μεταβαλλόμενο δράμα που δεν έχει τον πλήρη έλεγχο, επειδή κατά την λήψη των αποφάσεων οι υπολογισμοί μας δεν είναι συνειδητοί «είναι τα νήματα που κινούν την μαριονέτα του Εγώ». Ο μεγάλος εξελικτικός βιολόγος είναι κατηγορηματικός «Πριν σηκωθεί η αυλαία κι εκτυλιχθεί το έργο, το σκηνικό έχει ήδη στηθεί εν μέρει και μεγάλο μέρος του σεναρίου έχει γραφτεί… Παίρνουμε αποφάσεις για λόγους που συχνά αντιλαμβανόμαστε αόριστα, και σπάνια τους κατανοούμε πλήρως. Ο συνειδητός νους αντιλαμβάνεται αυτή την άγνοια ως επιλύσιμη αβεβαιότητα. Έτσι προκύπτει η ελευθερία της επιλογής. Ένας παντογνώστης νους, πλήρως αφοσιωμένος στην καθαρή λογική και σε παγιωμένους στόχους, δεν θα διέθετε ελεύθερη βούληση». Σαν να λέει ότι ακόμα και ένας παντογνώστης θεός, σαν αυτό τον Δαίμονα του Λαπλάς, από τον οποίο τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει, δεν θα μπορούσε να έχει ελευθερία βούλησης!      

Αν η βούλησή μας λοιπόν καθορίζεται από προϋπάρχουσες αιτίες, και δεν είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτές μπορούμε να φαντασιωνόμαστε και να κάνουμε λάθη, ακριβώς επειδή ο παράγων τύχη, απρόβλεπτος και πάντα παρών στην ζωή μας, θα μπορούσε να μας εκτρέψει από την καθαρή λογική. Οι αιτιακοί νόμοι πρέπει να διορθώνονται λαμβάνοντας υπόψη τις «συμπτώσεις». Επειδή όμως ο χαρακτήρας των συμπτώσεων αυτών είναι πολύπλοκος, πολλαπλός και αλληλένδετος ο μέσος όρος των επιδράσεών τους αντιμετωπίζεται με βάση τις τυχαίες διακυμάνσεις και την θεωρία των πιθανοτήτων. Όπως λέει και ο David Bohm «Σε μια καθαρά αιτιακή θεωρία οι προσδιορισμοί υπόκεινται πάντα σε τυχαίες διαταραχές, οι οποίες προέρχονται από τυχαίες διακυμάνσεις οντοτήτων που υπάρχουν έξω από το πλαίσιο που πραγματεύεται η θεωρία». («Αιτιότητα και τύχη στη Μοντέρνα φυσική» εκδόσεις Σύναλμα). Να, που και εδώ το τυχαίο, που εμφανίζεται απρόβλεπτα, μας οδηγεί στην πίστη ότι η ελευθερία της βούλησης πρέπει να είναι εφικτή, ανάμεσα στα λάθη, την τύχη και τις συμπτώσεις που πάντα παρούσες στην ζωή μας πρέπει να μας εκτρέπουν από αυτό που νομίζουμε πως τάχα «μας είναι γραμμένο» και σαν μαριονοπαίκτης μας καθοδηγεί!

Υπάρχει τελικά ελεύθερη βούληση; Τουλάχιστον όσο μας είναι αναγκαία πρέπει να υπάρχει, έτσι ώστε να έχουμε τη σιγουριά της ελευθερίας και το μυαλό μας ήσυχο ότι εμείς διαλέγουμε το μέλλον, με την δράση μας, όπου η τύχη θα καθορίσει το μέλλον μας, σε άλλον καλό, σε άλλον κακό, όμως χωρίς καμιά καθοδήγηση και χωρίς να είναι τίποτα «γραμμένο». Η τύχη και τα λάθη γίνονται ο καθοριστικός παράγων της ζωής, τουλάχιστον στα έμβια όντα που με τη δράση τους αλλάζουν τον κόσμο. Μια ανατολίτικη ρήση, στο σημείο αυτό, μου φαίνεται χρυσή σαν εντολή: Καλύτερα να κάνεις λάθος στη δράση παρά να παραμένεις αδρανής!

Τώρα που βρήκαμε μια άκρη, μην βάλετε θέμα ότι και η τύχη, φιλοσοφικά, έχει ντετερμινιστικά χαρακτηριστικά και διαφοροποιηθεί και το τελικό μας συμπέρασμα. Σας προειδοποίησα: Όλες οι απαντήσεις αντιφάσκουν μεταξύ τους, γι αυτό βάλτε λίγο νερό στον απόλυτο ντετερμινισμό σας διαφοροποιώντας τον με μπόλικη απρόβλεπτη τυχαιότητα! Οι συμπτώσεις τον κάνουν απρόβλεπτο, μη υπολογίσιμο και οι αποφάσεις του ανθρώπου ξαναποκτούν την ελευθερία τους!