Το Ιστορικό Πλαίσιο (2ο Μέρος)

4. Η εμφάνιση των Ρωμαίων

Και ενώ αυτά συνέβαιναν στη Ελλάδα, μεταξύ των διαδόχων, στην περιοχή της Μεγάλης Ελλάδας, οι Καρχηδόνιοι πόλεμοι συνεχίζονταν με αμείωτη ένταση. Πέρα από την ανάμειξη Σπάρτης-Αθήνας οι μεταξύ των πόλεων έριδες αποτελούσαν ένα συνηθισμένο τοπικό πρόβλημα, που για την ώρα ανάμειξη η υπόλοιπη Ελλάδα δεν είχε. Μετά την πτώση της εξηντάχρονης δυναστείας των δυο Διονυσίων (406-344) και των λαμπρών σελίδων που έγραψε εκεί ο Κορίνθιος στρατηγός Τιμολέων,[1] με ένα μικρό διάλειμμα, τη θέση του πήρε ο Αγαθοκλής (369-289).

Αυτός ενέπλεξε την Ελλάδα, προκειμένου να αυξήσει την πολιτική του επιρροή. Συμμάχησε με τον Πτολεμαίο το Σωτήρα και τον Πύρρο, το βασιλιά της Ηπείρου, κάνοντάς τους πεθερούς. Από τον πρώτο πήρε την κόρη, τη Θεοξένη, και στο δεύτερο έδωσε για γυναίκα την κόρη του Λάνασσα, παραχωρώντας του μάλιστα και την Κέρκυρα που είχε αποσπάσει από τον Κάσσανδρο. Έτσι εμπλέκεται άμεσα η Κυρίως Ελλάδα με τις υποθέσεις τις Κάτω Ιταλίας και με την επιδίωξη του Πύρρου να επεκταθεί προς τη Δύση, όπως ο Αλέξανδρος προς την Ανατολή.

Όταν πέθανε ο Αγαθοκλής οι πόλεις της Κάτω Ιταλίας ξεσηκώθηκαν. Την αναταραχή εκμεταλλεύτηκαν οι Ρωμαίοι που είχαν τελειώσει τους μακροχρόνιους πολέμους με τους γείτονές τους Ετρούσκους, Σαμνίτες και Λατίνους. Αδιαφιλονίκητα, αναδείχτηκαν μαζί με τους Καρχηδόνιους η σπουδαιοτέρα δύναμη της περιοχής. Όπως μπορεί να αντιληφθεί ο καθένας, μετά την έκκληση βοήθειας που του απηύθυναν οι πόλεις της Κάτω Ιταλίας[2] το 279, ο Πύρρος δεν άργησε να εμπλακεί με τους Ρωμαίους.

Αν εξαιρέσουμε μερικές επιτυχίες τον πρώτο χρόνο, ο βασιλιάς της Ηπείρου δεν κατάφερε και σπουδαία πράγματα. Στην έκκληση βοήθειας προς τον Αντίγονο Γονατά, που τότε ήταν βασιλιάς της Μακεδονίας και στον Αντίοχο το Σωτήρα στη Μικρά Ασία, η απάντηση ήταν αρνητική. Αδιαφόρησαν για λόγους που όλοι μπορούμε να αντιληφθούμε, υποχρεώνοντάς τον το 275 να εγκαταλείψει την Ιταλία. Μετά το θάνατό του το 272, η πολιτική ένωση της Συμπολιτείας ανέδειξε το ισχυρότερο πολιτικό σχήμα, που ένωσε πόλεις-κράτη δημοκρατικά και με ενιαία κεντρική διοίκηση. Η Αιτωλική συμπολιτεία στην αρχή και η Αχαϊκή μετά θα διαδραματίσουν σπουδαίο ρόλο στην Ελλάδα του 3^ου αιώνα. Η Μακεδονία επίσης, υπό τη βασιλεία του Αντίγονου Γονατά,[3] παρέμεινε κυρίαρχη 40 χρόνια σχεδόν (276-239), αντιμετωπίζοντας Γαλάτες, εξεγερμένες πόλεις[4] και συνασπισμούς.

Η παρενόχληση όμως των Ιλλυρίων πειρατών στην Αδριατική θα αναγκάσουν τους Ρωμαίους να φτάσουν μέχρι την Κέρκυρα, αναγκάζοντας το 215 το Φίλιππο τον Ε΄ να συμμαχήσει με τον Καρχηδόνιο Αννίβα που τότε πολεμούσε με τους Ρωμαίους. Ήλπιζε ότι η συμμαχία αυτή θα απέτρεπε τους τελευταίους να επεκταθούν προς τη Μακεδονία, αν και οι Ρωμαίοι, μέχρι τότε, τέτοιες βλέψεις δεν είχαν. Έτσι λένε οι ιστορικοί. Τους ανάγκασαν όμως να συμμαχήσουν με τους Αιτωλούς που εχθρεύονταν τους Μακεδόνες. Μαζί τους τάχθηκε και ο βασιλιάς της Περγάμου Άτταλος καθώς και οι Σπαρτιάτες με τους Μεσσήνιους και τους Ηλείους, κυρίως από αντίδραση, αφού η Αχαϊκή Συμπολιτεία παρέμενε εχθρική απέναντι στους Αιτωλούς και σύμμαχος των Μακεδόνων.

Η πολιτική αυτή της Ρώμης να εκμεταλλεύεται τις έριδες των Ελληνικών κρατών δεν απέτρεπε μόνο την ισχυροποίηση των εχθρικών της συνασπισμών, αλλά χρησιμοποιώντας ελληνικές δυνάμεις, κατόρθωνε να καταστέλλει και τις εναπομένουσες δυνάμεις που έμπαιναν εμπόδιο στην κυριαρχία της. Χωρίς τις συμμαχίες αυτές ίσως η Ρώμη να μην είχε επιχειρήσει ποτέ να εκστρατεύσει ενάντια στην Ελλάδα και στην Ανατολή.[5]

Ο Β΄ Καρχηδονικός πόλεμος που κράτησε από το 218 μέχρι το 201 δεν επέτρεψε στη Ρώμη καμιά σοβαρή επιχείρηση ενάντια στην Ελλάδα, παρά μόνο ευκαιριακά χτυπήματα εδώ και εκεί (Α΄ Μακεδονικός πόλεμος: 215-205).

Μετά την απαλλαγή τους όμως από τους Καρχηδόνιους, κήρυξαν τον πόλεμο ενάντια στον Φίλιππο (200), όχι τόσο επειδή ήθελαν να βοηθήσουν τον Άτταλο και τους Ρόδιους που τους κάλεσαν, όσο για να διευρύνουν την επιρροή τους, μπροστά στο ενδεχόμενο συμμαχίας του Μακεδόνα βασιλιά με το βασιλιά των Σελευκιδών Αντίοχο το Γ΄. Σύμμαχοι των Ρωμαίων ήταν πια σχεδόν όλη η Ελλάδα, επικεφαλής του Πόπλιου Σουλπίκιου στην αρχή και του Τίτο Κοΐντιο Φλαμινίνο στη συνέχεια. Μαζί τους πήραν ακόμα και την Αχαϊκή Συμπολιτεία (198). Όμως μόνο το 197 κατάφεραν να νικήσουν το Φίλιππο, στη μάχη των Κυνός Κεφαλών (Β΄ Μακεδονικός πόλεμος: 200-194).

Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Αντίοχος, εμφανίστηκε σαν ελευθερωτής της Ελλάδας. Οι Ρωμαίοι, δε δίσταζαν όλον αυτό τον καιρό, να λεηλατούν πόλεις και να στέλνουν Έλληνες ομήρους στην Ιταλία. Υποκινητές των πολέμων αυτών, που έφτασαν από την Ελλάδα (192) μέχρι τη Μ. Ασία (191), ήταν οι ψυχραμένοι από τους Ρωμαίους Αιτωλοί. Με τους Ρωμαίους τάχθηκαν μεταξύ άλλων οι Αχαιοί, οι Περγάμιοι και οι… Μακεδόνες. Ο Φίλιππος έκρινε ότι η απόφασή του αυτή είχε πολιτικό συμφέρον και δεν έπεσε έξω. Μετά τη νίκη των Ρωμαίων (Μαγνησία Μικράς Ασίας 190) η Μακεδονία επεκτάθηκε, η Αχαϊκή Συμπολιτεία περιέλαβε ολόκληρη την Πελοπόννησο και οι Αιτωλοί, που πρώτοι συμμάχησαν με τους Ρωμαίους, έζησαν πρώτοι την κατακτητική πολιτική της Ρώμης.[6]

Η Μακεδονική ανόρθωση όμως μετά το θάνατο του Φιλίππου, το 179, και την άνοδο του νόθου γιου του Περσέα, οδήγησε στο Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο (171-167) συνασπίζοντας με τους Ρωμαίους την Πέργαμο, την Αθήνα και άλλους, δείχνοντας με τον καλύτερο τρόπο ότι οι κατακτήσεις της Ρώμης οφείλονται κυρίως στις ελληνικές έριδες που οι Ρωμαίοι ποτέ δεν άφησαν ανεκμετάλλευτες. Τις επιχειρήσεις του Ρωμαϊκού στρατού τώρα διηύθυνε ο ύπατος Λεύκιος Αιμίλιος Παύλος.

Η μάχη της Πύδνας στις 22 Ιουνίου του 168 έκρινε όχι μόνο το τέλος του φιλολαϊκού Περσέα, που ταπεινωμένος και σιδηροδέσμιος οδηγήθηκε στη Ρώμη, αλλά και το διαμελισμό και το τέλος του Μακεδονικού κράτους.

Στην Ήπειρο βιαιοπράγησαν στην κυριολεξία, λεηλατώντας όλους τους θησαυρούς της περιοχής. Κατέστρεψαν 70 πόλεις και έστειλαν στη Ρώμη 150.000 Έλληνες σαν δούλους, αν και απ’ ό,τι φαίνεται η αγοραπωλησία πρέπει να έγινε στην Ήπειρο. Τα ίδια έκαναν και στους Αιτωλούς, που με τη βοήθεια και υποστήριξη φιλορωμαίων αρχόντων, κατέδωσαν πάνω από 1000 φιλομακεδόνες πολίτες. Άλλους σκότωσαν και άλλους έστειλαν στη Ρώμη για να δικαστούν.

Οι νίκες των εξεγερμένων Ελλήνων[7] αποτελούν απλά διαλείμματα αισιοδοξίας, μέχρι να συνειδητοποιηθεί η υποτέλειά τους.

Στην Αχαΐα ο Κριτόλαος πότε διακήρυττε «θέλουμε τους Ρωμαίους φίλους και όχι τύραννους» και πότε τους ξεσήκωνε εναντίον τους, όπως λέει και ο Διόδωρος Σικελιώτης «αν φανούν άντρες εύκολα θα βρουν συμμάχους, ενώ αν δείξουν δειλία εύκολα θα βρουν αφεντικά»

Το 146 ήρθε η σειρά των εταίρων συμμάχων, των Αχαιών.[8] Και εδώ με τη βοήθεια φιλορωμαίων Αχαιών, 1000 επιφανείς πολίτες στάλθηκαν στη Ρώμη για να δικαστούν. Ένας από αυτούς ήταν και ο γνωστός ιστορικός Πολύβιος.

Το 146 ο Κριτόλαος πολεμούσε στην Ηράκλεια της Φθιώτιδας που αρνιόταν να ενταχθεί στην Συμπολιτεία. Τον νίκησε όμως ο Κόιντος Καικίλιος Μέτελλος. Ο ίδιος σκοτώθηκε και πάνω από χίλιοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι και τότε ο Διαίος ο Μεγαλοπολίτης ανέλαβε στρατηγός της Αχαϊκής συμπολιτείας. Αυτός αν και απελευθέρωσε 12.000 δούλους και μαζί με 2000 πολεμιστές και 500 ιππείς προσπάθησε να αντισταθεί τους Ρωμαίους, όμως αυτό στάθηκε αδύνατο. Η υπεροχή του στρατού του Λεύκιου Μόμμιου ήταν υπερδιπλάσια των Ελλήνων. Ο στρατός του Διαίου καταστράφηκε στην κυριολεξία στην Λευκόπετρα του ίδιου χρόνου από τους Ρωμαίους που ισοπέδωσαν σπίτια και ναούς σε ολόκληρη την πόλη. Γυναίκες και παιδιά πουλήθηκαν σαν σκλάβοι στη Ρώμη, τόποι ερημώθηκαν. Κυρίως όμως η πιο ξακουστή για τον πλούτο της Κόρινθος λεηλατήθηκε και σαν λεία με εκατοντάδες άμαξες μεταφέρθηκε στη Ρώμη. Τα καλύτερα λάφυρα τα κράτησε για τον εαυτό του και τα υπόλοιπα τα χάρισε στον Φιλοποίμενα, τον στρατηγό του Άτταλου, τον βασιλιά της Περγάμου του επονομαζόμενου και Σωτήρα, που σύμφωνα με τον Παυσανία ακόμα και στην εποχή του, τρεις αιώνες μετά, συνέχιζαν να τα κρύβουν![9]

Δεν υπήρχε πια καμιά αμφιβολία για το ρόλο των Ρωμαίων στην Ελλάδα, αν και κατά την περιοδεία του Μόμμιου στην Πελοπόννησο πολλοί τον τίμησαν, εκδηλώνοντας την ευγνωμοσύνη τους, σαν να ήταν σωτήρας τους!

Η μεγάλη κατρακύλα, η υποτέλεια και η δουλοφροσύνη είχε αρχίσει!

Η Αθήνα όλο αυτόν τον καιρό έμεινε άθικτη[10] γιατί ακολουθούσε φιλορωμαϊκή πολιτική. Μετά τις επιτυχίες όμως του Μιθριδάτη, βασιλιά του Πόντου, και την υποστήριξη που είχε σε ολόκληρη την Ελλάδα το 88, ξεσηκώθηκε και η Αθήνα με αρχηγό τον Αριστίωνα. Το Μάρτη του 86 όμως ο Σύλλας διέλυσε το στρατό του Μιθριδάτη κοντά στη Χαιρώνεια και μπήκε στην Αθήνα, όπου τη λεηλάτησε, παίρνοντας μαζί του στη Ρώμη το 83 τη βιβλιοθήκη του περιπατητικού Απελλικώντα μαζί με πολλά αγάλματα, πίνακες ζωγραφικής και τιμαλφή μεγάλης αξίας. Η εισβολή του Σύλλα στην Αθήνα, μέσα στα μαύρα μεσάνυχτα, περιγράφεται με μελανά γράμματα από τον Πλούταρχο («Σύλλας»).

Όλα αυτά τα χρόνια που οι Ρωμαίοι προσπαθούν να κατακτήσουν την Ελλάδα, οι ίδιοι θα κατακτηθούν από το πνεύμα της, έτσι λένε οι ιστορικοί, αλλά αυτό δεν λέει τίποτα. Οι άξεστοι Ρωμαίοι το είδαν σαν μόδα και καινοτομία. Όπως γράφει και ο Λίβιος την περίοδο εκείνη οι Ρωμαίοι ανακάλυψαν την πολυτέλεια. Τα ήθη και η πολιτική τους όμως παρέμεινε ίδια. Η εμφάνιση του Πυρρωνισμού μετέστρεψε και την Ακαδημία με τον Αρκεσίλαο και ο Παναίτιος υιοθετεί νέες τάσεις στη Στωική φιλοσοφία ασκώντας βαθιά επιρροή στη Ρωμαϊκή ηγεσία του Κικέρωνα και του Σενέκα μέχρι τον Μάρκο Αυρήλιο. Οι κοινωνικές συνθήκες θα κάνουν πιο καυστικούς τους κυνικούς που θα γελοιοποιήσουν κάθε πολιτικό, ηθικό και θρησκευτικό θεσμό της εποχής. Όχι πως άλλαξαν, αλλά είναι οι μόνοι που αντιλαμβάνονται που πάει ο κόσμος, αφού οι Επικούρειοι απέχουν από την πολιτική. Ένα έχει σημασία, ότι ο κόσμος αλλάζει. Οι θεσμοί, φαίνεται, κι’ αυτοί να εξασθενούν. Όλα αλλάζουν. Νέα ήθη και έθιμα εμφανίζονται και, εκτός από τους Επικούρειους, φιλοσοφικά, λίγο-πολύ όλοι μεταστρέφονται προς κάτι νέο που οδεύει προς την παρακμή και την υποτέλεια.

Μετά τους Μιθριδατικούς πολέμους[11] η Ελλάδα έγινε επαρχία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η λεηλασία και η βαρβαρότητα έγιναν πια καθημερινό φαινόμενο. Η φτώχεια και η καταπίεση έφτασε στο αποκορύφωμα. Ο Γάιος Βέρρης που τότε ήταν πρεσβευτής στην Μικρά Ασία, λεηλατούσε αρχαιότητες, ώστε όταν διορίστηκε έπαρχος της Σικελίας διέθετε μια από τις μεγαλύτερες συλλογές αρχαιοτήτων. Όταν στην ίδια περιοχή διορίστηκε το 76 ταμίας ο Κικέρων, άλλος «φιλέλλην» και συλλέκτης αρχαιοτήτων, όχι λόγω δικαιοσύνης αλλά επειδή ο Βέρρης δεν του έδινε τα κομμάτια που ήθελε, τον κατήγγειλε. Ο Βέρρης διατηρούσε λάφυρα ακόμα και από τα έργα τέχνης της Κορίνθου, εκείνης της λείας του Μόμμιου που έστειλε στην Πέργαμο, που σύμφωνα με τον Πλίνιο δεν ήθελε να παραχωρήσει σε κανέναν (XXXIV III, 2).

Δεν έφταναν όμως μόνο αυτά, οι Ρωμαίοι μετέφεραν και τον εμφύλιο στην Ελλάδα μόλις άρχισε η φαγωμάρα μεταξύ του Γναίου Πομπηίου και του Γάιου Ιούλιου Καίσαρα.[12] Οι Έλληνες βρέθηκαν και πάλι διχασμένοι να παίζουν τα τσιράκια των Ρωμαίων. Στρατολογώντας τους ο καθένας για το συμφέρον του, δημιούργησαν εχθρικές ομάδες, μεταξύ τους ξύνοντας παλιές πληγές και δημιουργώντας νέες διχόνοιες. Το ίδιο έγινε λίγα χρόνια αργότερα, ανάμεσα στο Μάρκο Αντώνιο, που ήταν διοικητής στην Ελλάδα,[13] και τον πεθερό του τον Οκταβιανό. Οι Αθηναίοι και οι Μεσσήνιοι τάχθηκαν με τον πρώτο και οι Σπαρτιάτες με το δεύτερο! Το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών έγινε στο Άκτιο το 31 που ανέδειξε νικητή τον Οκταβιανό, κυριαρχώντας και το τελευταίο ελληνιστικό κράτος του Πτολεμαίου, την Αίγυπτο.[14] Το 29 πήρε όλες τις εξουσίες στα χέρια του και ονομάστηκε Αύγουστος, δηλαδή Σεβαστός σαν αντιπρόσωπος του θεού. Κυβέρνησε 46 ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 14 μετά τη χρονολόγησή μας, όπου ανέλαβε ο Τιβέριος, γιος της δεύτερης γυναίκας του της Λιβίας Δρουσίλας.

5. Τα μεγαλεία των ρωμαίων και η υποτέλεια των Ελλήνων

Μπορεί οι Ρωμαίοι να κατέκτησαν την Ελλάδα, πνευματικά όμως οι Έλληνες «υποδούλωσαν το αγροίκον Λάτιον» όπως συνήθιζε να λέει ο Κικέρων που συχνά το έπαιζε «Φιλλέλην». Οι Ρωμαίοι γνώρισαν την ελληνική φιλολογία από τον Ταραντίνο ποιητή Λίβιο Ανδρόνικο (284-204) που μεταφέρθηκε στη Ρώμη σαν δούλος το 272. Αυτός μετέφρασε την «Οδύσσεια» στα Λατινικά, γνωρίζοντας στους Ρωμαίους τον έμμετρο ποιητικό λόγο. Θεωρείται, επίσης, ο πρώτος Λατίνος συγγραφέας. Ακολούθησαν ο Γναίος Ναίβιος[15] (270-201), ο Καλαβρέζος Κόιντος Έννιος (239-169) ελληνικής καταγωγής και θαυμαστής του Ευριπίδη, που με τις μεταφράσεις του γνώρισε στους Ρωμαίους την ελληνική τραγωδία.

Την ιστορία όμως οι Ρωμαίοι την γνώρισαν κυρίως από τον Πολύβιο, τον «Θουκυδίδη της ελληνιστικής εποχής». Ήταν ένας από τους 1000 επιφανείς πολίτες της Αχαϊκής συμπολιτείας, όπως έχουμε ήδη πει, που οι Ρωμαίοι μετά τη νίκη τους στην Πύδνα (167) έστειλαν στη Ρώμη για να δικαστούν για αντιρωμαϊκή δράση. Τυχερός μέσα στην ατυχία του ο Πολύβιος, μετά τη γνωριμία του με το Σκιπίωνα Αιμιλιανό, δεν είχε την τύχη πολλών εκ των 1000 ομήρων των οποίων η τύχη αγνοείται.

Στενός φίλος των πιο πάνω ανδρών ήταν και ο στωικός Παναίτιος, που εκείνη την εποχή (144) δίδασκε φιλοσοφία στη Ρώμη. Έτσι οι Ρωμαίοι γνωρίστηκαν με τα ελληνικά γράμματα και δεν άργησαν οι πλούσιες οικογένειες να αναθέσουν την επιμέλεια των παιδιών τους σε Έλληνες δασκάλους. Η επόμενη γενιά ανέδειξε το χρυσό αιώνα της Λατινικής φιλολογίας, σαφώς επηρεασμένης πια από το Ελληνικό πνεύμα που οι Ρωμαίοι σε όλα τα επίπεδα άρχισαν να οικειοποιούνται. Ο Επικούρειος ποιητής Λουκρήτιος, δεινός ρήτωρ και φιλόσοφος και οι ιστορικοί Σαλλούστιος και Τίτος Λίβιος είναι λίγοι από εκείνους που ανέδειξαν και κόσμησαν την περίοδο εκείνη.

Ο περιπατητικός Ανδρόνικος ο Ρόδιος στη Ρώμη θα αναβιώσει την Αριστοτελική σχολή, μετά την καταλήστευση της βιβλιοθήκης του Απελλικώντα από το Σύλλα στην Αθήνα, όπως έχουμε ήδη πει. Μαζί με άλλα βιβλία που μεταφέρθηκαν εκεί από κατακτήσεις άλλων χωρών[16] θα αποτελέσουν πόλο έλξης πολλών λογίων από όλο το γνωστό τότε κόσμο, αναδεικνύοντας τη Ρώμη σε παγκόσμιο πνευματικό κέντρο.

Ο Βιργίλιος (70-19), ο Οράτιος (65-8) και ο Οβίδιος (43-17 μετά τη χρονολόγησή μας) είναι αναμφισβήτητα τα διαμάντια των νέων πνευματικών και καλλιτεχνικών τάσεων. Ο ποιητικός λόγος των «Εκλογών» του πρώτου, η λυρική ποίηση των «Ωδών» του δεύτερου και το δακτυλικό εξάμετρο των «Μεταμορφώσεων» του τρίτου, είναι τα αριστουργήματα που διαβάζονται μέχρι σήμερα.

Ο τρόπος ζωής των Ρωμαίων φάνηκε να αλλάζει, αλλά αυτό ήταν μόνο η εξαίρεση. Πολλοί τεχνίτες που μεταφέρθηκαν σαν δούλοι στη Ρώμη, προσπάθησαν να αλλάξουν ακόμα και το ρυθμό της πόλης. Οι συνήθειες και ο τρόπος που σκέφτονταν άλλαξε μόνο για λίγους. Οι περισσότεροι εξακολούθησαν να είναι αγρίμια, σαν τα αθλήματα που φιλοξενούσαν στις εκδηλώσεις τους. Οι ευγενείς έκαναν πλούσια συμπόσια και διάβαζαν ποίηση και φιλοσοφία, επιδεικνύοντας τις νεόφερτες Ελληνικές ιδέες τους, όμως μόνο για μόστρα. Στις επαρχίες της αυτοκρατορίας, εκεί που οι ιδέες αυτές γεννήθηκαν, πέρασαν στο περιθώριο και απομονώθηκαν. Ιδιαίτερα αυτοί που απείχαν από τα πνευματικά κέντρα, ένιωσαν το έδαφος να φεύγει από τα πόδια τους και σε λίγο η υποτέλεια θα μολύνει κάθε πλευρά της ζωής.

Από τη στιγμή που οι Ρωμαίοι πάτησαν το πόδι τους στην Ελλάδα, πολλά πράγματα άλλαξαν και τίποτε πια δε θύμιζε την ένδοξη ιστορία της. Η ζωή τους άλλαξε, ο ρυθμός, οι συνήθειες και ο τρόπος σκέψης τους δε θύμιζε τίποτα από την κλασική περίοδο.

Με κλονισμένο ηθικό, χωρίς στόχους και σκοπό, ο Έλληνας έγινε υποχείριο ξένων και φιλόδοξων στρατηγών. Μεταφέροντας την επίλυση των προβλημάτων τους στην Ελλάδα μεγάλωσαν και τα προβλήματα του Έλληνα που κλήθηκε να συντηρεί και τα δυο αντίπαλα στρατόπεδα. Οι αθέλητες επιστρατεύσεις τους αποτέλεσαν δίκοπο μαχαίρι για το μέλλον και την συμπεριφορά του, αφού οι ήττες μετατράπηκαν σε δυσβάσταχτους φόρους. Οι πολίτες των κατακτημένων κρατών ξεσπιτώνονταν συχνά για να πουληθούν σαν δούλοι μακριά από την πατρίδα τους. Πολλές φορές η Ρωμαϊκή αρχή μοίραζε τους αγρούς στους προστατευμένους τους, αναγκάζοντας πολλούς να δουλεύουν σαν δούλοι στα δικά τους χωράφια! Οι απέραντες αυτές αγροτικές εκτάσεις ήταν τα γνωστά λατιφούντια που τόσες φορές ξεσήκωσαν αδικημένους αγρότες ενάντια στους πλούσιους ρωμαίους δουλοκτήτες τους. Οι εξεγέρσεις αυτές πάντα πνίγονταν στο αίμα,[17] αφού ένας φτωχός λαός αδυνατεί να συντάξει στρατό, που απαιτεί ηγετικό μυαλό και άφθονο χρήμα. Οι φόροι τσάκιζαν στην κυριολεξία τους πολίτες των πόλεων που μη έχοντας δουλειά, αναγκάζονταν ακόμα και τα παιδιά τους να πουλήσουν. Και ενώ συνέβαιναν όλα αυτά, μια μικρή μερίδα ανθρώπων οι λεγόμενοι ευγενείς, που εκπροσωπούσαν την ανώτερη τάξη, γλεντούσαν στα συμπόσια και οργίαζαν σε βάρος του λαού που λιμοκτονούσε. Γνωστή κοινωνική τάξη από την αρχαιότητα, που έφερε τον τίτλο των Αρίστων ή Πατρικίων για τους Ρωμαίους, συγκέντρωναν όλα τα ανώτατα αξιώματα, προνόμια και τίτλους. Η κάτω βόλτα άρχισε να διαφαίνεται για τους διορατικούς.

Οι ανακτορικές δολοπλοκίες σύνηθες φαινόμενο από τον πρώτο αυτοκρατορικό κληρονόμο ακόμα, τον Τιβέριο. Τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας συχνά βάφονταν με αίμα, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες. Η ανύψωση του αυτοκράτορα στη θέση του Θείου δεν απέτρεψε στους Ρωμαίους ηγεμόνες να διάγουν αν όχι μια υποδειγματική ζωή ως όφειλαν, τουλάχιστον μια ζωή χωρίς σκάνδαλα και ακολασίες. Η διαδοχή του παράφρονα Καλιγούλα (41) στην κυριολεξία θα βρομίσει την περιπόρφυτη τήβεννο του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Η διαφθορά και το έγκλημα θα μπουν στην ημερήσια διάταξη της σκανδαλώδους ζωής του. Άλλοτε ντυνόταν… Αφροδίτη και άλλοτε Μ. Αλέξανδρος.[18]

Πίστευε ότι ήταν θεός και ήθελε να του κτίζουν ναούς και να τον δοξάζουν. Έφερνε από την Ελλάδα αγάλματα που τους έκοβε το κεφάλι και στη θέση τους έβαζε το δικό του! Ήταν φιλήδονος, αιμοβόρος και το 41 με ιδιαίτερη αγριότητα τον σκότωσαν οι Πραιτοριανοί[19] του ανεβάζοντας στο θρόνο το θείο του τον Κλαύδιο. Μέχρι να ανακηρυχθεί αυτοκράτορας ο Νέρων το 54, ο Κλαύδιος θα παραμείνει άβουλο όργανο των γυναικών του. Μάλιστα την πρώτη του γυναίκα, τη Μεσσαλίνα, οι Έλληνες θα την ονομάσουν «Νέα Ήρα» και τη δεύτερη, την Αγριππίνα, θα την πουν «Αυγούστα».

Ο γιος της τελευταίας, ο Νέρων, θα γίνει μητροκτόνος, όταν αντιληφθεί ότι υπονομεύεται ακόμα και από τη μάνα του. Μπορεί ο Νέρων να μην ήταν τόσο καλός όσο έπρεπε, αλλά δεν ήταν και αυτός που η ιστορία τον κατέταξε, μετά από εκείνη την πλαστογραφία των Ιουδαίων για τους υποτιθέμενους χριστιανούς που την εποχή εκείνη ήταν άγνωστοι ακόμα. Η αλήθεια είναι ότι είχε πολλούς εχθρούς και η δύνη των γεγονότων τον συμπαρέσυρε. Σίγουρα όμως δεν ήταν αυτός που έκαψε τη Ρώμη, αλλά οι συνωμότες εχθροί του, κυρίως Ιουδαίοι. Η κατασυκοφάντησή του, μετά από αρκετές δεκαετίες από τους Χριστιανούς είναι αφελέστατη και παιδαριώδης. Κανένας αυτοκράτορας, εν μέσω εχθρών και συνωμοτών δε θα έκαιγε την αυτοκρατορική του πρωτεύουσα… για να γράψει ποίημα! Εκτός των άλλων, όπως είπαμε, Χριστιανοί τότε δεν υπήρχαν.

Κατά την ηγεμονία του βέβαια οι Έλληνες βγήκαν κερδισμένοι,[20] η σπατάλη του δημόσιου χρήματος όμως θα στρέψει τη σύγκλητο εναντίον του. Αν το 65 η συνομωσία του Πίσωνα[21] εξουδετερώθηκε, τα γεγονότα του 68[22] έστρεψαν εναντίον του και τους Πραιτωριανούς, αναγκάζοντάς τον να αυτοκτονήσει. Ο εμφύλιος ήταν αναπόφευκτος και κράτησε ένα χρόνο αναδεικνύοντας τέσσερις αυτοκράτορες.[23]

Όταν το 69 ανέβηκε στην εξουσία ο Βεσπασιανός, ο γιος του Τίτος συνέχισε την καταστολή με τον έπαρχο της Ιουδαίας Τιβέριο Αλέξανδρο. Ήταν η εποχή που έπρεπε να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασμούς. Ένα χρόνο μετά, με ιδιαίτερη σφοδρότητα, οι Ρωμαίοι, ισοπέδωσαν τα Ιεροσόλυμα, πυρπολώντας το ναό της κατά την περίοδο των εορτασμών του Πάσχα. Τότε ακριβώς που χιλιάδες Εβραίοι της διασποράς κατέκλυζαν την εβραϊκή πρωτεύουσα. Οικτρό θάνατο από τα Ρωμαϊκά στρατεύματα βρήκαν χιλιάδες εβραίοι και χιλιάδες άλλοι μεταφέρθηκαν σαν δούλοι στη Ρώμη, μεγαλώνοντας ακόμα πιο πολύ τη διασπορά τους. Η αγριότητα της σφαγής αυτής σίγουρα εκφράζει την εκδίκηση των Ρωμαίων για την πυρκαγιά της Ρώμης του 64! Ξεκαθάρισμα λογαριασμών, όπως είπαμε πιο πάνω. Αλλά στο θέμα θα επανέλθουμε πιο κάτω.

Μετά τον Τίτο (79-81) αυτοκράτορας ανέλαβε ο αδερφός του Δομιτιανός,[24] ο τελευταίος της γενιάς των Φλαβίων. Ήταν τόσο καχύποπτος από το φόβο του μήπως και χάσει την εξουσία, που σε ολόκληρη τη διάρκεια της διακυβέρνησή του, συμπεριφερόταν σαν τύραννος.[25] Ακόμα και τους φιλόσοφους υποπτευόταν και ιδιαίτερα τους Στωικούς γιατί αυτοί είχαν μεγαλύτερο πολιτικό ζήλο. Η συμπεριφορά του μας είναι γνωστή άλλωστε από την περιπέτεια της ζωής του Δίωνα Χρυσόστομου. Τελικά δολοφονήθηκε το 96 από κάποιο Στέφανο, όργανο των συνωμοτών πραιτόρων. Με τους τελευταίους είχε ταχθεί και η γυναίκα του Δομιτία Λογγίνα.

Όλα αυτά δεν αποτελούν ιστορική ανασκόπηση των πρώτων αιώνων της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, αλλά ένα γενικό περίγραμμα κοινωνικής οπτικής, προκειμένου να καταδειχθεί η ηθική κατάπτωση των Ελλήνων την περίοδο εκείνη.

Αυτός ο υπερήφανος λαός της κλασικής περιόδου, πριν προλάβει να αισθανθεί τη γεωπολιτικά και πολιτιστικά οικουμενική του επικράτηση, βρίσκεται υπήκοος ενός υποδεέστερου λαού, με αλλοτριωμένο χαρακτήρα.

Που οφείλεται όμως η αλλοτρίωση αυτή του Έλληνα;

Στην εισαγωγή των εξ’ ανατολών μυστικιστικών ιδεών, στον ημιβάρβαρο δυτικό τρόπο ζωής των Ρωμαίων ή σε κάποια ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα του; Έχω την εντύπωση και στα τρία, όπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια.

 

---

 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Η Κόρινθος ήταν η μητρόπολη των Συρακουσών, που κλήθηκε να βοηθήσει από την επιβουλή των Καρχηδονίων, στέλλοντας το 345 τον Τιμολέοντα (410-337).

[2] Ο Πύρρος εκστράτευσε στη Σικελία το 278 και αναγνωρίστηκε Βασιλεύς της.

[3] Γεννήθηκε το 319 στους Γόνους της Θεσσαλίας - από εκεί και το επώνυμό του. Ήταν γιος του Δημήτριου Πολιορκητή, από την πρώτη του γυναίκα, τη Φίλα, κόρη του Αντίπατρου. Είχε φιλοσοφικές ανησυχίες και θαύμαζε το Μενέδημο της Ερετρικής σχολής. Στην αυλή του επίσης συχνά φιλοξένησε το Στωικό Ζήνωνα, του οποίου ήταν μαθητής, τον Περσέα, τον ποιητή Άρατο και άλλους. Ο Ζήνων μάλιστα πέθανε στην αυλή του, μετά από εθελοντική ασιτία εφτά ημερών.

[4] Οι Αθηναίοι συμμάχησαν με τους Σπαρτιάτες, αλλά νικήθηκαν από τον Αντίγονο κατά τον «Χρεμωνίδειο πόλεμο» (267-261).

[5] Οι γνώμες εδώ διχάζονται. Άλλοι λένε ότι οι Ρωμαίοι δεν είχαν επεκτατικά κίνητρα και άλλοι το αντίθετο. Προσωπική μου γνώμη είναι ότι, όσο διαρκούσε ο Καρχηδονικός πόλεμος οι Ρωμαίοι ούτε που το σκέφτηκαν. Οι μνήμες και οι δόξες του Μ. Αλεξάνδρου ήταν νωπές ακόμα τον 2^ο αιώνα και η στρατιωτική της υπεροψία με τη νίκη επί των Καρχηδονίων τους γέμισε τόλμη και αυτοπεποίθηση. Ας μου επιτραπεί η έκφραση «τρώγοντας έρχεται η όρεξη». Μπροστά στις εμφανείς αδυναμίες των Ελλήνων, που φαίνεται αντιλήφθησαν και εκμεταλλεύτηκαν, ήταν η στιγμή που η Ρώμη πρέπει να πήρε τη μεγάλη απόφαση.

[6] Ειρωνεία της τύχης δεν αποτελεί μόνο το ότι πρώτοι οι Αιτωλοί έζησαν την κατακτητική πολιτική της Ρώμης, αλλά το γεγονός ότι, ο μόνος που διέβλεψε την κατακτητική πολιτική του νικητή της Δύσης (Ρωμαίων – Καρχηδονίων) ενάντια στην Ελλάδα, ήταν …Αιτωλός! Αυτός ήταν ο Αγέλαος από τη Ναύπακτο, ικανότατος πολιτικός και στρατιωτικός, που τους φόβους του διέσωσε στη «Ιστορία» του ο Πολύβιος (Ε΄ 104). Ήταν ο πρώτος που προέβλεψε, από το 217, ότι οι καιροί ήταν δύσκολοι και ότι η ενδεδειγμένη πολιτική των Ελληνικών κρατών έπρεπε να είναι η συμμαχία, για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν το ρωμαϊκό κίνδυνο (βλέπε και «Ιστορία του Ελληνικού έθνους» Εκδοτική Αθηνών τομ. Ε΄ σελ. 246).

[7] Το 149 εξεγέρθηκε ο Ανδρίσκος στη Θράκη και το 142 ο Αλέξανδρος στο Νέστο.

[8] Από τη διένεξη που προέκυψε με τη Σπάρτη το 152 για εδαφικές διεκδικήσεις.

[9] Παυσανίας «Αχαϊκά» VII 16.7-9.

[10] Με εξαίρεση την εξέγερση των δούλων του Λαυρίου το 133 και το 104 με αρχηγό τον Αθηνίωνα.

[11] Οι Μιθριδατικοί πόλεμοι άρχισαν το 89 και τελείωσαν (Ε΄ Μιθριδατικός πόλεμος) το 63 δίνοντας την ευκαιρία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία να επεκταθεί μέχρι τα βάθη της Ανατολής, αν και διοικητικά, κράτησαν μόνο τις περιοχές πέριξ της Μεσογείου.

[12] Ο Πομπήιος νικήθηκε στα Φάρσαλα το 48.

[13] Κραιπάλη και άστατη ζωή χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά του Ρωμαίου διοικητή στην Ελλάδα. Έφτασε να απαιτήσει από τους Έλληνες να τον λατρεύουν σαν το θεό Διόνυσο (Πλούταρχος «Αντώνιος» 36, 60). Έτσι είχε δεχτεί άλλωστε και την Κλεοπάτρα, ντυμένη σαν Αφροδίτη και αυτός σαν Νέος Διόνυσος.

[14] Η Αίγυπτος ήταν σύμμαχος και προσκείμενη στον Αντώνιο, που επισφραγίστηκε από τους έρωτές του με την Κλεοπάτρα, δέκα χρόνια πριν την αναμέτρηση στο Άκτιο.

[15] Τόσο εξοικειωμένοι με την τραγωδία και τη σάτιρα ήταν οι Ρωμαίοι που, όταν άκουσαν το Ναίβιο να σατιρίζει τους αυτοκρατορικούς θεσμούς, τον φυλάκισαν σαν εγκληματία και στη συνέχεια τον εξόρισαν.

[16] Ο Αιμίλιος Παύλος μετά τη νίκη του το 168 κατέσχεσε ολόκληρη τη βιβλιοθήκη του Περσέα. Η Μεγάλη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας που είχε ιδρυθεί από τον Πτολεμαίο το Σωτήρα, λεηλατήθηκε το 48/47 μετά από την είσοδο του Καίσαρα στην πόλη. Χιλιάδες βιβλία συγκεντρωμένα στο λιμάνι, έτοιμα να μεταφερθούν στη Ρώμη πυρπολήθηκαν. Λίγα χρόνια αργότερα ο Αντώνιος σήκωσε ολόκληρη τη βιβλιοθήκη της Περγάμου με 200.000 τόμους, προσφέροντάς τα δώρο στην Κλεοπάτρα, ανεβάζοντας στους 700.000 τόμους τον αριθμό της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης. Όλα αυτά δείχνουν την πρωτόγνωρη πνευματική ερωτοτροπία της νεοεμφανισθείσας Ρωμαϊκής διανόησης, που όμως δεν άλλαξε την πολιτική τους απέναντι στους Έλληνες. Φανφάρες και μούρη πουλούσαν.

[17] Τέτοιες εξεγέρσεις δε γίνονταν μόνο στις επαρχίες αλλά και μέσα στην καρδιά της αυτοκρατορίας, τη Ρώμη. Η κοινωνική επανάσταση των αδερφών Γράκχων (133-122) που επιχείρησαν να αποκαταστήσουν τους ακτήμονες και μικροϊδιοκτήτες , πνίγηκε στο αίμα από τους Συγκλητικούς και τους Ιππείς που θίγονταν τα συμφέροντά τους. Αλλά και εξεγέρσεις δούλων και ακτημόνων όπως στη Σικελία στα τέλη του 2^ου αιώνα δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο. Η επανάσταση του Σπάρτακου για δυο χρόνια (73-71) συντάραξε ολόκληρη τη νότιο Ιταλία. Ο στρατηγός του Σύλλα Μάρκος Λικίνος Κράσσος σταύρωσε τότε 6000 επαναστάτες, ιδιωτικοποιώντας τις περιουσίες τους.

[18] Φορούσε το θώρακα της πανοπλίας του Μ. Αλέξανδρου που είχε κλέψει από τον τύμβο της Αλεξάνδρειας.

[19] Επίλεκτη σωματοφυλακή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων που ιδρύθηκε από τον Αύγουστο το 27.

[20] Αγαπούσε πολύ την Ελλάδα και έμεινε σε αυτήν 15 μήνες. Κόμπαζε για τους αγώνες που έδινε, κερδίζοντας τα πρώτα βραβεία. Οι Έλληνες γνωρίζοντας τη φιλοδοξία του, τα έδιναν από δουλοφροσύνη ή φόβο. Κολακευμένος κι αυτός παραχώρησε την αυτονομία της Πελοποννήσου και της Στεράς Ελλάδας στο καθεστώς που είχαν πριν από το 146. Την εποχή εκείνη είχε αρχίσει να σκάβεται και ο Ισθμός της Κορίνθου. Τα έργα όμως σταμάτησαν μετά το θάνατό του και φυσικά η διάταξη για την αυτονομία καταλύθηκε.

[21] Στη συνομωσία αυτήν έλαβε μέρος και ο δάσκαλός του Σενέκας που υποχρεώθηκε να αυτοκτονήσει.

[22] Εξεγέρθηκε ο διοικητής Ιούλιος Βίντεξ στο Λούγδουνο και επαναστάτησε ο Κλόδιος Μάκερ στην Αφρική, δεσμεύοντας την αποστολή σταριού στη Ρώμη. Ο τοποτηρητής της Ισπανίας Γάλβας ανεξαρτοποιήθηκε και ο αυτοκράτορας μόνος του κλίθηκε να αντιμετωπίσει την εξέγερση των Εβραίων στη Ρώμη.

[23] «Το έτος των τεσσάρων αυτοκρατόρων» όπως ονομάστηκε (Γάλβας, Όθων, Βιτέλλιος, Βεσπασιανός).

[24] Λέγεται ότι ο ίδιος σκότωσε τον αδερφό του, επειδή οι πραιτοριανοί κινήθηκαν αστραπιαία, ανεβάζοντας αυτόν αυτοκράτορα πριν ακόμα ξεψυχήσει ο Τίτος.

[25] Και τα δίδυμα ξαδέρφια του Σαρίνο και Κλημέντιο εκτέλεσε, με την υπόνοια ότι ήταν όργανα των Ιουδαίων!